Οι σχέσεις κράτους και Πολίτη

Ο εκδημοκρατισμός του δημόσιου τομέα ως αίτημα αλλαγής της δομής και λειτουργίας του σύγχρονου παρεμβατικού κράτους έχει διπλή κατεύθυνση:

α)  προς τα έσω αφορά τόσο τους όρους οργανωτικής διάρθρωσης,, όσο και τις διαδικασίες λειτουργίας των φορέων του δημόσιου τομέα

β)  προς τα έξω αναφέρεται στις σχέσεις κράτους-πολίτη.

Μολονότι τα δύο παραπάνω επίπεδα αναφοράς λειτουργούν συμπλη­ρωματικά και αλληλεπιδρούν στη διαμόρφωση της συνολικής παρουσίας του κράτους στη σύγχρονη κοινωνία, το δημόσιο ενδιαφέρον όμως συγκεντρώνεται περισσότερο στις σχέσεις κράτους-πολίτη γιατί στη σύγχρονη νεοελληνική  ιστορία παρουσιάζονται ως πρόβλημα όχι μόνο οξύ αλλά και καθημερινό, αγγίζουν τον κάθε πολίτη με μια δυσβάστακτη αμεσότητα και συχνά προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Γι’ αυτό και οι σχέσεις κράτους-πολίτη βρίσκονται στις άμεσες προτεραιότητες της πολιτικής της Κυβέρνησης της Αλλαγής.

Σημεία – κλειδιά που διαδραματίζουν θεμελιακό ρόλο στις σχέσεις κράτους-πολίτη, είναι:

Α) η στάση της υπαλληλικής ιεραρχίας έναντι του πολίτη και

Β) η δυνατότητα συμμετοχής του πολίτη στη διοικητική δραστη­ριότητα.

Α)  Σχέσεις δημοσίων υπαλλήλων και πολιτών,

Οι σχέσεις της δημοσιοϋπαλληλικής ιεραρχίας και των πολιτών στη νεοελληνική ιστορία χαρακτηρίζονται από ένα βεβαρημένο παρελθόν με αρνητικές επιπτώσεις όχι μόνο στο σημερινό καθεστώς αλλά και σε κάθε μελλοντικό μεταρρυθμιστικό εγχείρημα. Τα αίτια αυτής της κατά­στασης συναρτώνται άρρηκτα όχι μόνο με τους ειδικότερους λόγους της κακοδαιμονίας της ελληνικής δημοσίας διοίκησης, αλλά και με τους γενικότερους όρους σχηματισμού του νεοελληνικού κράτους,  ενώ παράλληλα επιτείνονται από την πολιτική της Δεξιάς σ’ αυτό τον κρίσιμο τομέα. Η ελληνική δημόσια διοίκηση διαμορφώθηκε όχι ως εργαλείο εξυπηρέτησης του πολίτη, αλλά ως όργανο επιβολής, καταπίεσης και συναλλαγής, οργα­νώθηκε έξω και ερήμην του λαού κι έτσι μέσα από τη συγκεντρωτική γραφειοκρατία με τις πολυδαίδαλες διαδικασίες οικοδομήθηκε και επι­βίωσε η σχέση εξάρτησης του πολίτη από το Κράτος, το πελατειακό σύ­στημα και τελικά η αποξένωση του πολίτη από την πολιτεία, ενώ ταυτό­χρονα αναπτύχθηκε η καχυποψία και η εχθρότητα του πολίτη προς το Κράτος και την υπαλληλία που τον αντιμετωπίζει ως υπήκοο ή στη καλύ­τερη περίπτωση ως διοικούμενο και όχι ως πολίτη και ως άνθρωπο.

Η μετατροπή της εξουσιαστικής σχέσης διοίκησης-διοικουμένου ή κράτους-υπηκόου σε σχέση  ισοτιμίας και αλληλοσεβασμού αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την αλλαγή του αρνητικού κλίματος στις σχέσεις δημοσίων υπαλλήλων και πολιτών.

Ως μέσα για την επίτευξη του παραπάνω στόχου ενδεικτικά αναφέρονται η αναγνώριση του δικαιώματος των πολιτών για απρόσκο­πτη πρόσβαση στις πληροφορίες που τους αφορούν, η καθιέρωση της υποχρέωσης των δημοσίων υπηρεσιών για υπεύθυνη ενημέρωση των πο­λιτών γύρω από τη πορεία των υποθέσεων τους, η ανελλιπής εφαρμογή του συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος της προηγούμενης ακρό­ασης του ενδιαφερομένου πριν από οποιαδήποτε διοικητική ενέργεια σε βάρος των συμφερόντων του κ.ά. καθώς και η εισαγωγή θεσμών και μέτρων που υλοποιούν διαδικασίες συμμετοχής και κοινωνικού έλεγχοι όπως τα νομαρχιακά συμβούλια οι κοινωνικοποιήσεις, οι εξαγγελίες για επιτροπές κοινωνικού ελέγχου των δημοσίων υπαλλήλων κ.ά. Με άλλες λέξεις το “άνοιγμα” της δημόσιας διοίκησης στους πολίτες συνιστά όριο sine qua non για τη κατοχύρωση μιας άλλης σχέσης δημοσίων υπαλλήλων και πολιτών.

Β) Η συμμετοχή των πολιτών στη διοικητική δράση

Χωρίς αμφιβολία, λυδία λίθος για τη ριζική μεταλλαγή των σχέσεων κράτους-πολίτη είναι η συμμετοχή των πολιτών στη διοικητική δραστηριότητα.  Στη προκειμένη περίπτωση δεν πρόκειται για μορφές συμμετοχής του λαού στη χάραξη και άσκηση της πολιτικής του κράτους είτε συνολικά είτε σε επιμέρους τομείς, αλλά για συμμετοχή των πο­λιτών στην  παραγωγή διοικητικών πράξεων.

Αυτή η μορφή συμμετοχής στη δραστηριότητα της δημόσιας διοίκησης μπορεί να πραγματοποιηθεί σε διάφορα επίπεδα της διοικη­τικής δράσης.

Καταρχήν υπάρχει η συμμετοχή κάθε ενδιαφερομένου ή θιγομένου πολίτη στη διαδικασία λήψης ενός μέτρου που τον αφορά άμεσα. Σ’ αυτό το ατομικό επίπεδο συμμετοχής ο πολίτης καλείται στο αρμόδιο διοι­κητικό όργανο και είτε διατυπώνει τη γνώμη του συμβουλευτική είτε συγκαθορίζει τη σχετική διοικητική ενέργεια με αποφασιστική αρμο­διότητα.

Πιο αποτελεσματικές όμως είναι οι συλλογικές μορφές συμμετο­χής των πολιτών μέσα από ενώσεις προσώπων με ή χωρίς νομική προσω­πικότητα, οι οποίες μπορούν να εκπροσωπούνται στα διοικητικά όργανα κατά τη λήψη αποφάσεων που αφορούν τα μέλη τους και είτε να διαδρα­ματίζουν συμβουλευτικό ρόλο είτε να ασκούν αποφασιστικές αρμοδιότη­τες. Σ’ αυτό το συλλογικό επίπεδο συμμετοχής ενεργοποιούνται είτε συνδικαλιστικές ενώσεις είτε άλλες ομάδες προσώπων με αναγνωρισμένη δυνατότητα παρέμβασης στη διοικητική δράση βάσει κάποιων αντιπροσω­πευτικών κριτηρίων που θέτουν φραγμό σε ένα ολότελα ανεξέλεγκτο αί­τημα γενικής συμμετοχής των πάντων στα πάντα.

Το πεδίο της συμμετοχής των πολιτών είτε ως ατόμων είτε ως μελών  συλλογικών φορέων στη διοικητική δράση περιλαμβάνει τόσο περιπτώσεις δέσμιας αρμοδιότητας όσο και ζητήματα διακριτικής ευχέρειας της δημόσιας διοίκησης.

Δεσμία αρμοδιότητα υπάρχει, όταν ένα διοικητικό όργανο, εφόσον διαπιστώσει τη συνδρομή των προβλεπομένων από τους σχετι­κούς κανόνες δικαίου πραγματικών ή νομικών προϋποθέσεων εφαρμογής τους υποχρεούται στην έκδοση διοικητικής πράξης με ορισμένη ατο­μική ρύθμιση η οποία προκαθορίζεται από αυτούς τουςκανόνες.

Σ’ αυτή την περίπτωση η συμμετοχή των πολιτών δεν πρέπει να περιορίζεται στο προκαταρκτικό στάδιο ούτε να είναι απλά και μόνο συμβουλευτική, αλλά να συντελείται στο καθευατό στάδιο λήψης της απόφασης και μάλιστα με αποφασιστική αρμοδιότητα.

Διακριτική ευχέρεια υπάρχει όταν οι κανόνες δικαίου που κα­θιερώνουν μια αρμοδιότητα ενός διοικητικού οργάνου δεν προκαθορί­ζουν την ενέργεια του με ακρίβεια, αλλά του παρέχουν ελευθερία δράσης έτσι ώστε το ενλόγω διοικητικό όργανο:

α)  μπορεί αλλά δεν υποχρεούται να εκδώσει μια διοικητική πράξη ενόψει των συγκεκριμένων συνθηκών,

β)  οφείλει να εκδώσει μια διοικητική πράξη, αλλά μπορεί να καθορίσει τον χρόνο έκδοσης της κατά την κρίση του, και

γ) μπορεί να επιλέξει μεταξύ πολλών νομίμων ενεργειών που επιτρέπει η εφαρμογή των σχετικών διατάξεων.

Σε αυτή την περίπτωση η συμμετοχή των πολιτών διασφαλίζεται κατά κανόνα με τη δυνατότητα συμβουλευτικής παρέμβασης.

Οι σχέσεις κράτους-πολίτη συνιστούν ένα μείζον πρόβλημα της νεοελληνικής κοινωνίας που η αντιμετώπιση- του απαιτεί μια ατέρμονη προσπάθεια με κλιμάκωση του μεταρρυθμιστικού έργου έτσι ώστε να αποφευχθούν και η παγίδα της-σπουδής και η μανία της τελειότητας.

Γιάννης Κ. Μαντζουράνης
Ειδικός Σύμβουλος του Πρωθυπουργού για Θέματα Δημόσιας Διοίκησης